NHAN XÚC THUYẾT TỀ VƯƠNG QUÝ SĨ

 

顏斶說齊王貴士    齊文

Nhan xúc thuyết tề vương quý sĩ

Nhan xúc khuyên tề vương quý trọng kẻ sĩ

Văn nước tề đời Chiến quốc

齊宣王見顏斶曰斶前 Tề Tuyên vương kiến Nhan Xúc, viết: Xúc tiền!

Tề Tuyên vương thấy Nhan Xúc, bảo: Xúc lại đây

斶亦曰王前 Xúc diệc viết ; Vương tiền!

Xúc cũng nói : Vua lại đây

宣王不悅左右曰 Tuyên vương bất duyệt. Tả hữu viết:

Tuyên vương không hài lòng, các quan nói:

王人君也斶人臣也 Vương, nhân quân dã, Xúc, nhân thần dã.

Vua là đứng trên mọi người, Xúc là bầy tôi

王曰斶前 Vương viết: Xúc tiền!

Nay vua nói: Xúc lại đây

斶亦曰王前可乎Xúc diệc viết: Vương tiền, khả hồ?

Xúc cũng nói: Vua lại đây! Như thế được chăng!

斶對曰夫斶前爲慕勢 Xúc đối viết: Phù Xúc tiền vi mộ thế

Xúc trả lời: nếu Xúc lại thì là mộ quyền thế

王前爲趨士 Vương tiền vi xu sĩ

Vua lại đón kẻ sĩ

與使斶爲慕勢 Dữ sử Xúc vi mộ thế,

Để cho Xúc mang tiêng mộ quyền thế

不如使王爲趨士 Bất như sử vương vi xu sĩ

Không bằng để vu được tiếng chuộng kẻ sĩ

王忿然作色曰 Vương phẫn nhiên tác sắc, viết:

Vua giận, nói:

王者貴乎對曰士貴耳Vương giả quý hồ? Đối viết: Sĩ quý nhĩ

Vua quý hay không? Xúc thưa: Sĩ mới quý

王者不貴 Vương giả bất quý

Vua không quý

王曰有說乎 Vương viết: Hữu thuyết hồ?

Vua nói: Có gì làm bằng?

對曰有昔者秦攻齊 Đối viết: Hữu. Tích giả Tần công Tề

Thưa: Có. Xưa Tần đánh Tề

令有敢去柳下季壟 Lệnh hữu cảm khứ Liễu hạ Quý lũng

Có lệnh ai dám đến mộ Liễu hạ Quý

五十步而樵採者死不赦 Ngũ thập bộ nhi tiều thái giả tử bất xá

50 bước mà đốn củi thì giết không tha

令曰有能得齊王頭者 Lệnh viết: Hữu năng đác Tề vương đầu giả

Lệnh nói: Ai lấy được đầu tề vương

封萬户侯賜金千鎰 Phong vạn hộ hầu, tứ kim thiên dật

Được phong vạn hộ hầu, thưởng ngàn dật vàng

由是觀之生王之頭 Do thị quan chi: Sinh vương chi đầu

Xem thế thì đầu vua sống

曾不若死士之壟也 Tằng bất nhược tử sĩ chi lũng dã.

Có khi không bằng mộ kẻ sĩ vậy.

宣王曰嗟乎 Tuyên vương viết: Ta hồ!

Tuyên vương nói: Than ôi!

君子焉可侮哉 Quân tử yên khả vụ tai!

Quân tử há có thể khinh được sao!

寡人自取病耳 Quả nhân tự thủ bệnh nhĩ,

Trẫm tự mua lỗi này vậy,

願請受爲弟子 Nguyện thỉnh thụ vi đệ tử

Xin thầy thu làm đệ tử,

且顏先生與寡人遊 Thả Nhan tiên sinh dữ quả nhân du

Thày cùng trẫm cùng đi chơi,

食必太牢出必乘車 Thực tất thái lao, xuất tất thừa xa,

Ăn cùng yến tiệc đi cùng xe,

妻子衣服麗都 Thê tử y phục lệ đô

Vợ con quần áo đẹp tốt

斶辭曰夫玉生於山 Xúc từ viết: phù ngọc sinh ư sơn

Xúc từ chối nói: Ngọc sinh trong núi

制則破焉非弗寶貴矣 Chế tắc phá yên, phi phất bảo quý hĩ

Đem mài dũa thì vỡ không còn quý nữa

然太璞不完 Nhiên thái phác bất hoàn

Mà cũng không còn toàn vẹn

士生乎鄙野推選則祿焉 Sĩ sinh hồ bỉ dã, suy tuyển tắc lộc yên

Kẻ sĩ sinh chốn quê mùa đem dùng thì có tước lộc

非不尊遂也然而形神不全 Phi bất tôn toại dã, nhiên nhi hình thần bất toàn

Không phải là không vẻ vang nhưng tinh thần không vẹn

斶願得歸晚食以當肉 Xúc nguyện đắc quy, vãn thực dĩ đáng nhục

Xúc chỉ xin về, đói ăn rau thay thịt

安步以當車無罪以當貴An bộ dĩ đáng xa, vô tội dĩ đáng quý

Đi bộ thay xe, vô tội thay cho hiển quý

清淨貞正以自娱 Thanh tĩnh trinh chính dĩ tự ngu

Lấy thanh tĩnh trinh chính làm vui

則再拜辭去 Tắc tái bái từ khứ

Lại vái xin từ biệt

君子曰斶知足矣 Quân tử viết: Xúc tri túc hĩ

Người quân tử nói: Xúc là người biết lấy làm đủ

歸真反璞則終身不辱Quy chân phản phác tắc chung thân bất nhục,

Biết quay về chân lý tất suốt đời không nhục

 

Thấy thầy Nhan Xúc đứng xa

Tuyên vương phán gọi: Lại ta truyền lời

Xúc rằng Vua lại đây chơi!

Tề vương lòng chẳng được vui, chau mày

Các quan xúm lại trách ngay:

Đức vua vốn bậc xưa rày chí tôn

Sĩ là trong đạo tôi con

Cớ sao lại dám xem nhờn xem khinh?

Xúc rằng; Sao chẳng nghĩ tình:

Gọi mà tiến đến, sĩ thành nịnh vua,

Hạ mình, vua tới chào thưa:

Vua vừa được tiếng, sĩ vừa trọn danh.

Vậy vương là quý hay khinh?

Vua Tề hỏi tiếp, hận tình chưa nguôi,

Xúc thưa: Sĩ quý mà thôi,

Vương so với sĩ vực trời xa nhau

Vương rằng: Căn cứ vào đâu?

Xúc thưa: Truyện cũ, trước sau thiếu gì!

Thủa xưa Tần đến đánh Tề,

Mộ Liễu hạ Quý lo bề giữ yên,

Trong năm mươi bước vòng khuyên

Ai mà đốn củi, tội nên chặt đầu.

Lệnh thêm: Phong vạn hộ hầu,

Cho ai đem nộp được đầu Tề vương

Lại còn khuyến khích rõ ràng

Vua ban cho cả ngàn vàng thưởng ngay.

Hỏi còn sai biệt nào tày

Đầu vương còn sống, ai hay không bằng

Nấm mồ kẻ sĩ, phải chăng

Vua Tề tỉnh ngộ than rằng: Sợ thay!

Những người quân tử xưa nay,

Dễ đâu khinh thị: Vốn tay chẳng vừa!

Lỗi này là Trẫm tự mua,

Trẫm xin làm kẻ học trò tiên sinh.

Xin thày lưu lại triều đình,

Ngày ngày yến tiệc, thoả tình tương tri!

Ngựa xe, du ngoạn, cùng đi,

Vợ con, gấm vóc dùng chi mặc dầu

Tạ từ, xúc giãi ý sâu:

Ngọc sinh trong đá, non cao ẩn hình.

Phá non ra lấy ngọc lành,

Ngọc kia nứt rạn, cũng thành hoài công;

Ví đem bầy ở trong cung

Chắc rằng giá trị ngọc không còn gì.

Sĩ thì quen thú thôn quê,

Đem ra cất nhắc: Được bề vinh thân,

Nhưng sao toàn được tinh thần?

Xúc này xin chỉ an bần quê hương.

Muối dưa thay miếng cao lương,

Chân quen đi bộ, coi thường ngựa xe.

Tịnh, thanh, trinh, chính giữ lề,

Quý hồ không tội, đi về an vui

Cúi chào, Nhan Xúc rút lui,

Ấy người tri túc, ấy người trọng danh!

Biết thân giữ giá ngọc lành

Hẳn rằng không luỵ không vinh ở đời...